Το υδροκρυσταλλόφωνο: Ένα μουσικό όργανο με ιστορία και μέλλον

Το υδροκρυσταλλόφωνο έχει πολλά ονόματα: Hydrocrystalophone, glass harmonica, glass armonica, glass harmonium, bowlorgan, armonica και τέλος harmonica.

Το επίσημο όνομά του στα αγγλικά είναι: Hydrodaktulopsychicharmonica (καλά μην προσπαθήσετε να το πείτε). Το πιο διαδεδομένο είναι το glass armonica (γυάλινη αρμόνικα). Πρόκειται για δημιούργημα του Benjamin Franklin το 1761.

Ναι, σωστά καταλάβατε του εκ Βοστώνης Βενιαμίν Φραγκλίνου, ενός από τους εθνοπατέρες των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, που εκτός από πολιτικός, στρατιωτικός, διπλωμάτης και θεωρητικός της πολιτικής, ήταν και συγγραφέας, τυπογράφος, εφευρέτης και κοινωνικός ακτιβιστής.

Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος εφηύρε το αλεξικέραυνο, τον καθετήρα, πρότεινε την κατασκευή πυκνωτή πολλαπλών πλακών, ανακάλυψε την πρώτη θερμάστρα που λειτουργούσε με μεταφορά αέρα, εφηύρε τους διεστιακούς φακούς, κ.α. Δεν κατοχύρωσε καμία από τις εφευρέσεις του, γιατί θεωρούσε ότι ανήκουν στο λαό. Ας επιστρέψουμε όμως στο θέμα μας.

Το υδροκρυσταλλόφωνο αποτελείται από μια σειρά 37 γυάλινων μπολ, τοποθετημένα κατά σειρά μεγέθους το ένα μέσα στο άλλο και στηριγμένα κατακόρυφα σε έναν οριζόντια άξονα, μέρος ενός περιστρεφόμενου μηχανισμού που ο μουσικός μπορούσε να χειριστεί με ένα πεντάλ στα πόδια.

Ενώ τα μπολ περιστρέφονται, ο μουσικός αγγίζει το χείλος τους με βρεγμένες τις άκρες των δαχτύλων του. Το γυαλί με την τριβή πάλλεται και παράγει έναν χαρακτηριστικό ήχο. Η παραγόμενη συχνότητα φυσικά εξαρτάται από το μέγεθος του μπολ. Χρωματιστές ταινίες στη σειρά των μπολ ξεχωρίζουν τις νότες.

Η έμπνευση
Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος παρακολουθώντας μια συναυλία στο Λονδίνο το 1761, άκουσε έναν ερασιτέχνη μουσικό να παίζει ένα περίεργο όργανο, που αποτελείτο από ποτήρια κρασιού γεμάτα νερό.

Ο μουσικός περνούσε τα ακροδάχτυλά του του πάνω στα χείλη των ποτηριών που ήταν απλωμένα μπροστά του και αυτό ήταν ιδιαίτερα κουραστικό καθώς απαιτούσε υπερβολική προσοχή μιάς και η παραμικρή αδέξια κίνηση θα είχε καταστροφικές συνέπειες. Το όνομα του ερασιτέχνη μουσικού ήταν Edward Delaval και στην πραγματικότητα ήταν λόγιος και φυσικός φιλόσοφος.

Γρήγορα έγινε φίλος με τον Φραγκλίνο, ο οποίος όντας δημιουργικό μυαλό κατέβασε την ιδέα για τη δημιουργία της γυάλινης αρμόνικας. Tα χέρια του οργανοπαίχτη τώρα πιά μένουν σταθερά και το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να βρέχει τα ακροδάχτυλα πριν αγγίξει το χείλος των ποτηριών.

Ο μουσικός τώρα μπορεί να παίζει ταυτόχρονα 10 νότες (αφού μπορεί να χρησιμοποιήσει και τα δέκα δάκτυλα ταυτόχρονα) αντί για δύο που έπαιζε πριν. Τώρα ο ήχος είναι καλύτερος από ποτέ. Πιο γλυκός και πιο μελωδικός. Χμ, όχι για όλους: Κάποιοι τον βρίσκουν ανατριχιαστικό και απόκοσμο.

Ως εκ τούτου δεν ήταν ρόδινα τα πράγματα για το καινούργιο μουσικό όργανο.
Τον 18ο αιώνα, υπήρξε η φήμη ότι η γυάλινη αρμόνικα μπορούσε να επηρεάσει τα νεύρα, προκαλώντας πονοκεφάλους, ζαλάδες, ψευδαισθήσεις, λιποθυμίες, παράλυση, ακόμη και παράνοια, διότι έθετε σε υπερδιέγερση τον εγκέφαλο.

Επιπλέον κάποιοι θεωρούσαν ότι το συχνό άκουσμά της μπορούσε να προκαλέσει στον μουσικό υστερία, πρόωρη εμμηνόρροια, ομοφυλοφιλία, ακόμη και θάνατο! Και το 1808, ο θάνατος της βιρτουόζου στην αρμόνικα, Marianne Kirchgessner, αποδόθηκε με ευκολία στους “απόκοσμους τόνους” του οργάνου.

Ε, όλα αυτά ήταν αρκετά ώστε το μουσικό όργανο να δαιμονοποιηθεί και να πέσει σε δυσμένεια, η οποία σιγά – σιγά οδήγησε στην πλήρη εγκατάλειψή του. Σε αυτό συνέβαλε και ο Γερμανός ιατρός, Franz Mesmer, του οποίου το σύστημα θεραπευτικής ήταν ο πρόδρομος της σύγχρονης πρακτικής του υπνωτισμού.

Ο Mesmer, χρησιμοποίησε την ιδιαίτερης χροιάς μουσική της γυάλινης αρμόνικας για να δημιουργήσει την πρακτική εφαρμογή της θεωρίας του, του ζωικού μαγνητισμού (animal magnetism), πρακτική που ονομάστηκε “mesmerizing”.

Μια έρευνα όμως που παρήγγειλε το 1784 ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ από κάποιους κορυφαίους επιστήμονες (μεταξύ των οποίων ο Φραγκλίνος και ο Λαβουαζιέ), κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Mesmer ήταν ένα είδος τσαρλατάνου, καθώς η μουσική που χρησιμοποιούσε τον είχε βοηθήσει να δημιουργεί στους ασθενείς του μια ατμόσφαιρα που τους έκανε να πιστεύουν ότι οι τεχνικές του τους ωφελούσαν ενώ (σύμφωνα πάντα με την έρευνα) αυτό δεν συνέβαινε.

Η σύνδεση της γυάλινης αρμόνικας με τις πρακτικές του Mesmer της έκαναν κακό. Βέβαια για να λέμε και του στραβού το δίκιο, αφ’ ενός οι τακτικές του Mesmer οδήγησαν στην ανάπτυξη των θεραπευτικών εφαρμογών του υπνωτισμού, αφ’ ετέρου τίποτε δεν γεννάται εκ του μηδενός ή αλλιώς όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά.

Υπάρχει μια κάποια εξήγηση για τις δεισιδαιμονίες σχετικά με την γυάλινη αρμόνικα: Η γυάλινη αρμόνικα παράγει ήχους από 1.000Hz έως 4.000Hz περίπου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος για συχνότητες μεγαλύτερες των 4kHz χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο την διαφορά έντασης για να προσδιορίσει την κατεύθυνση προέλευσης του ήχου, ενώ για συχνότητες μικρότερες του 1kHz τη διαφορά φάσης.

Στις συχνότητες της γυάλινης αρμόνικας ο ανθρώπινος εγκέφαλος δυσκολεύεται πολύ περισσότερο καθώς προσπαθεί να εντοπίσει την προέλευση του ήχου. Έτσι η ακρόαση της μουσικής αποκλειστικά αυτού του οργάνου, υπό κάποιες προϋποθέσεις σε μια μικρή μερίδα ανθρώπων θα μπορούσε να είναι μια στρεσογόνα εμπειρία.

Υπάρχει όμως και άλλος πιο γήινος λόγος που πιθανόν να αποτελεί την αιτία εγκατάλειψης της γυάλινης αρμόνικας: Προϊόντος του χρόνου η μουσική σκηνή άλλαζε μεγαλώνοντας, καθώς οι δημόσιες συναυλίες γίνονταν σε όλο και μεγαλύτερους χώρους. Αυτό δημιουργούσε την ανάγκη της ενίσχυσης του ήχου και αν προς τούτο είναι εφικτό να φτιαχτεί π.χ. ένα πιάνο με τρόπο που ο ήχος του να είναι πιο δυνατός, κάτι τέτοιο μάλλον δεν είναι δυνατόν όσον αφορά ένα όργανο από ευαίσθητα γυάλινα μπολ.

Πάντως η γυάλινη αρμόνικα σαν μουσικό όργανο δεν άφησε ασυγκίνητους τον Mozart και τον Beethoven, που την συμπεριέλαβαν σε κάποια έργα τους, ενώ περισσότεροι από 100 συνθέτες κλασσικής μουσικής έχουν γράψει έργα για γυάλινη αρμόνικα.

Η γυάλινη αρμόνικα όμως δεν έμεινε μόνο στα πλαίσια της κλασσικής μουσικής. Τους ήχους της τους συμπεριέλαβαν στα έργα τους οι David Gilmour, Tom Waits, Björk, κ.λπ., ενώ ο James Horner χρησιμοποίησε τον ήχο της γυάλινης αρμόνικας στην ταινία Star Trek II.

Σήμερα πια, στον 21ο αιώνα γίνονται προσπάθειες και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού να επανέλθει στο προσκήνιο η γυάλινη αρμόνικα.

Mιχάλης Μαρμαράς